تەفسیری ئایەتی: {الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ}

ئینجا ئەفەرموێت چی: {تَنزِيلًا مِّمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَالسَّمَاوَاتِ الْعُلَى}، ئەفەرموێت: {الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ}.
ئەمە هەڵەیە بڵێیت خودا لەسەر تەختی سەڵتەنەتە، نە خودا نا، ئەفەرموێت "ڕەحمان"، سوبحانەڵا. {الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ}، ئەفەرموێت میهرەبان لەسەر تەختی سەڵتەنەتەکە عەرشەکەیەتی. میهرەبان.. میهرەبان.
جیاوازی چییە؟ بۆ خوای گەورە لێرا نەیفەرموو "الرحیم"؟ جیاوازی رەحمان و رەحیم چییە گوێ بگرن.

هەموو جارێک کاتێک رەحمان و رەحیم بەیەکەوە کۆببنەوە کامیان لەپێشە؟ کامیان لەپێشەوەیە؟ {بِسْمِ اللَّهِ الرَّحِيمِ الرَّحْمَٰنِ} هەڵەیە وانییە؟ {بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ}. خوای گەورە ئەفەرموێت: {لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِيمُ}. لەبەر گرنگی چییە؟ گرنگی رەحمانە، رەحمان گرنگترە لە رەحیم.
ئینجا دوای ئەوە، بیربکەنەوە لە ناوە جوانەکانی خوا، ناوێکی پەروەردگار نادۆزیتەوە بەبێ لەجیاتی خوا بتوانێت بەکاربێت، خۆی بەتەنها بەکاری بهێنیت، تەنها رەحمان نەبێت.
"رەحیم" مان نییە خۆی بەتەنها هاتبی لە قورئانا، "سەمیع" مان نییە خۆی بەتەنها هاتبی، "موعیز" مان نییە خۆی بەتەنها هاتبی، "موزیل" مان نییە خۆی بەتەنها هاتبی. تەنها جگە لە لەفزی "اللە" چی هاتووە؟ "رەحمان" خۆی بەتەنها هاتووە. {الرَّحْمَٰنُ} نەیفەرموو "القادر"، نەیفەرموو "الباسط، القابض، الوهاب، السمیع، البصیر"، ئەفەرموێت چی: {الرَّحْمَٰنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ}. سوبحانەڵا.

لە ئایەتێکی دیکە ئەفەرموێت خوای گەورە: {قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ ۖ أَيًّا مَّا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ}، ئەفەرموێت بپاڕێنەوە لە "اللە" یان بپاڕێنەوە لە کێ؟ لە "رەحمان". لە هەرکێ بپاڕێنەوە ئەسمائول حوسنای هەیە، کەواتە اللە ئەسمائول حوسنای هەیە، لەگەڵ رەحمانیشدا چی هەیە؟ ئەسمائول حوسنای هەیە.

ئینجا ئازیزکانم خاڵێکی زۆر گرنگ، رەحمان لەسەر وەزنی "فەعلان"ـە (فَعْلان). رەحمان لەسەر وەزنی فەعلانە، وەزنی فەعلان دایمە سونائیاتی تێدایە، یانی چی؟ وشەیەک بەرامبەرەکەیشی. بۆ نموونە ئەڵێت چی، ئەڵێت کەسێک ئەگەر برسی بێت چی پێ ئەڵێیت؟ (جوعان)، ئەی تێر بێت؟ (شەبعان)، (شەبعان). سەیری کە، (رەییان)، (عەتشان). (غەزبان)، ئەمانە هەر هەموو چین؟ بەرامبەرەکەیشی هەیە لەگەڵیا.
کەواتە رەحمان دوو مانای تێدایە، مانا کە چییە؟
ئەبێت هەرچی ناوەکانی خوای گەورە هەیە کە سونائین، "موعیز و موزیل" لە رەحمانا جیانەبێتەوە، لە رەحمانا جیانەبێتەوە.
ئەگەر بیربکەیتەوە، رەحمان سزا و تۆڵەی هەیە یان نییەتی؟ پرسیارێک لە ئێوە ئەکەم، رەحمان سزا و تۆڵەی هەیە یان نییەتی؟ سزا ئەدا؟ تۆڵە ئەسێنێتەوە؟ عەزابی هەیە یان نییەتی؟ ئەی رەحیم؟ رەحیم نییەتی. رەحیم نییەتی.
سزادان ئیشی کێیە؟ ئیشی رەحمانە چونکە دوو مانای تێدایە. {نَبِّئْ عِبَادِي} بە خەڵکی بڵێ و ئاگاداریان بکەرەوە، {أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ} من لێبوردە و بەڕەحمەم، رەحیمم، {وَأَنَّ عَذَابِي هُوَ الْعَذَابُ الْأَلِيمُ} کەواتە عەزابەکە لەگەڵ رەحیمەکەدا ناگونجێت، لە رەحیمەوە نەهاتووە، لە غەفورەوە نەهاتووە، ئەی لە چییەوە هاتووە؟ لە "رەحمان"ـەوە هاتووە.
بۆیە رەحمان لەسەر تەختی سەڵتەنەتە و لەسەر عەرشە رۆژی قیامەت. ئەو رەحمانەی کە لێبوردەیە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا سزای هەیە، تۆڵەی هەیە. چۆن بەهەشتی هەیە، بە هەمان شێوە دۆزەخیشی هەیە.

ئینجا ئازیزکانم گوێ بگرن، رەحیم و رەحمان مانایەکی دیکەشیان هەیە. رەحیم تەنها بۆ مرۆڤە کاتێک ئەگەڕێتەوە بۆ لای خوا، گوناهی زۆری کردووە، ئەگەڕێتەوە ئەوە رەحیمە لەگەڵیا. بەڵام رەحمان بۆ موسڵمان و ناموسڵمانە. سوبحانەڵا. رەحمان بۆ مرۆڤە، بۆ هەرچی بوونەوەری جیهانە، بۆ دارە، بۆ درەختە، بۆ باڵندەیە، بۆ گیاندارە، بۆ بێ گیانە. ئەمە بە سیفەتی "رەحمانیەت" مامەڵەیان لەگەڵ ئەکات، نەک بە سیفەتی "رەحیمیەت"، چونکە مرۆڤە گوناه ئەکات و ئەگەڕێتەوە، مرۆڤە گوناه ئەکات و ئەگەڕێتەوە پێویستی بە رەحیم هەیە.

ئینجا گوێ بگرن: {أَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ ۚ مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَٰنُ} ئایا سەیری باڵندەکان ناکەن پەلوەرەکان ناکەن بە ئاسمانەوە؟ باڵیان ئەکەنەوە و باڵیشیان چی ئەکەن؟ ئەنووسێنن بە خۆیانەوە. ئەمە باشە بۆ ناکەوێتە خوارەوە؟ ئەمە کێیە ئەو باڵندانەی گرتووە ناهێڵێت بکەونە خوارەوە؟ کێیە؟ رەحیم نییە، رەحمانە. ئەفەرموێت چی: {مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَٰنُ}.
تۆ سەیری کە ئازیزکانم، کاتێک باڵندە ئەفڕێت، بە دەیاها بەڵکو سەدەها یاسا هەیە لە لەشیا، ئەبێت زاتێک هەبێت ئاگای لەو یاسایانە بێت، هەڵەیەکی تیا نەبێت. بە کەمترین هەڵە تووشی هەڵە ئەبێت و ئەکەوێتە خوارەوە.
بۆ نموونە جارێکیان باسم بۆ کردن وتمان جۆرە هەڵۆیەکە ئەگەر لە ئاسمانی هەولێرەوە سەیری شەقڵاوە بکات، ئەلێرەوە کەروێشکێک لە شەقڵاوە و لە سەفینەوە ئەبینێت! سوبحانەڵا چاوی ئەوەندە بەهێزە. ئەلێرەوە کەروێشکێک لە سەفینەوە ئەبینێت. ئەمە کاتێک ئەم باڵندەیە ئەم هەڵویە کاتێک ئەفڕێت، بە خێراییەکی زۆر ئەفڕێت.
باشە ئەبێت یاسایەک هەبێت بزانێت لێدانی دڵی چەندە ئەگەر زیاد بکات دڵی لەوە ئەستێ ئەکەوێت، ئەگەر خاو بێت، ئەگەر زۆر بێت، ئەبێت رێژەیەکی دیاریکراوی بۆ هەبێت.
ئینجا بینینی چاوی ئەبێت رێژەیەکی دیاریکراوی هەبێت ئەبێت بیستنی، ئینجا جوڵەی باڵەکانی، ئینجا هێزی بیرکردنەوەی، ئەبێت ئەمانە هەر هەمووی یاسایە. ئینجا یاسای جازبییەت، ڕاکێشان، ئەبێت بزانێت ئەم زەوییە ڕای ئەکێشێت، ئەبێت بزانێت بە چ هێزێک ئەتوانێت بفڕێت لەبەرئەوەی زەویەکە ڕای نەکێشێت.
ئینجا سەیری کەن لە ئاسمانەوە ئەبینێت سەیری ناو ئاو ئەکات، تۆ سەیری ئاوەکە ئەکەیت هیچ نابینیت ئاوەکە لێڵە، کەچی ئەم هەڵویە خوای گەورە چاوی ئەوەندە بەهێز دروستکردووە لە ئاسمانەوە ئەبینێت چەند مەتر لە قوڵایی ئەم دەریایەدا ماسییەکە، ئینجا بە خێراییەکی زۆر دێتە ناو چییەکەوە؟ دێتە ناو ئەم ئاوە لێڵە و ئەم دەریا لێڵەوە ئینجا چی ئەکات؟ ماسییەکە یەکسەر ئەگرێت و دەری ئەهێنێت. ئەمە کێ وای لێکردووە نەکەوێت؟ کێ وای لێکردووە؟ ئەمە رەحمانە. {مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَٰنُ}.

ئازیزکانم ئەمە زانیمان رەحمان، ئەی باشە {الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ}، باشە عەرش چییە؟ کورسی چییە؟ تەبعەن عەرشمان هەیە تەختە.. تەخت. ئینجا کورسی دیارە.
بەڵام ڕەئی دیکەیش هەیە کە ڕیوایەت کراوە لە ئیبن عەبباسەوە بە سەنەدی سەحیحەوە، لە سەعیدی کوڕی جوبەیرەوە بە سەنەدی سەحیحەوە، کە کورسی بە مانا عیلمیش ئەگەیەنێت. کورسی چۆن مانا کورسی پاشایەتییە، بە هەمان شێوەیە بە مانا عیلمیش ئەگەیەنێت. بۆ؟
چونکە (بەبێ تەشبیهـ) مرۆڤ لە دنیادا کاتێک ئەبێتە پاشا، کورسی پاشایەتی و تەختی پاشایەتی بۆچی بەکاردەهێنێت؟ بۆئەوەی عیلمی هەبێت بەسەر خەڵکەکەیدا، ئینجا ئەمر و نەهی، ئەمر یان پێ بکات و نەهیان لێ بکات و قەدەغەیان لێ بکات.
کەواتە بۆ چییە؟ بۆ سوڵتە و دەسەڵاتە. تەخت بۆچی بەکاردێت؟ بۆ سوڵتە و دەسەڵاتە.

ئینجا ئازیزکانم گوێ بگرن، عەرش جێگەیەکی بەرزە کە دانراوە بۆ ریعایەتکردن و چاودێریکردنی مەملەکەتەکەت، ئینجا بۆ ئەمرکردن و نەهیکردن. ئەگەر سەیری ئەم عەرشە بکەین، تەبعەن کەس نازانێت عەرشی خوا چۆنە، خوای گەورە نەبێت.
خوای گەورە باسی ئەم عەرشەمان بۆ ئەکات، ئەفەرموێت چەندەها فریشتە هەن عەرشی خوایان هەڵگرتووە {الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ}، ئینجا بە مەلاین و تریۆنەها فریشتە هەن چواردەوری عەرشیان گرتووە و خەریکی تەسبیحات و تەنزیهاتی خوای گەورەن. ئەفەرموێت: {وَمَنْ حَوْلَهُ} حەولی کوێ؟ چواردەوری کوێ؟ عەرشەکە، {يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ} تەسبیحاتی خوای گەورە ئەکەن.
بەڵام خوای گەورە ئەوەندە بە دەسەڵاتە نە پێویستی بە عەرش هەیە، نە پێویستی بە کورسی هەیە، نە پێویستی بە فریشتەکان هەیە، نە پێویستی بە پێغەمبەران هەیە، نە پێویستی بەم گەردوون و کەونە هەیە. پێویستی نییە. بەڵام ئەم گەردوونەی دروستکردووە، لەبەرئەوەی ناوە جوانەکانی بە جوانترین شێوە بۆ تۆ دەرکەوێت و ئینجا هەستی پێ بکەیت. تۆ هەستی پێ بکەیت. تۆ پێویستت بە ناوە جوانەکانی ئەو هەیە، تۆ پێویستت بە رەحمەتی ئەو هەیە، تۆ پێویستت بە بوونی ئەو هەیە، تۆ پێویستت بە دەسەڵاتی ئەو هەیە، تۆ پێویستت بە زانایی و دانایی و توانی خوای گەورە هەیە.

ئینجا گوێ بگرن ئازیزکانم، خوای گەورە کە وتمان ئیبن عەبباس و سەعیدی کوڕی جوبەیر ئەفەرموون: {وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ} ئەی (عِلمُهُ)، ئەفەرموێت چی؟ ئەفەرموێت عیلمەکەی ئاسمان و زەوی گرتووەتەوە. ئەڵێن بەڵگەمان چییە؟ ئەڵێن بەڵگەکەمان دوای ئەوەیە: {وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ} باسی عیلم ئەکات.
عەلا کولین (بەهەرحاڵ)، ئەوە زانای کۆن فەرموویانە، لە صەحابەوە گرتوویانە تا ئێستا زانا دوو ڕەئی جیاوازیان هەبووە و چەند ڕەئییەکی دیکەیش. ئینجا، بەڵام ئەبێت هەرچۆن تەفسیرت کردبێت، تەفسیری ئەم ئایەتانەت کردبێت، ئەبێت خاڵێکی زۆر گرنگت لەبەرچاودا بێت، ئەم ئایەتە هەمیشە {لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ} لەبەرچاوت بێت. هیچ شتێک نییە نموونەی عەرشی خوا بێت، هیچ شتێک نییە نموونەی خوای گەورە بێت، هیچ شتێک نییە نموونەی ئەسما و سیفاتی خوای گەورە بێت. بە هیچ شێوەیەک نابێت تەشبیهی خوای گەورە بکەیت، نابێت تەعتیلی ئەسما و سیفاتی خوای گەورە بکەیت.

دكتۆر عوسمان محمد غریب هەڵەبجەی